Chroniek uit de tachtigjarige oorlog

Het Land van Waas en de val van Antwerpen

Uit de “Vlaemsche Kronyk of Dagregister: Van Al Het Gene Gedenkweerdig Voorgevallen Is Binnen De Stad Gent Sedert Den 15 July 1566 Tot 15 juni 1585, onderhouden in ’t Latyn door Philips de Kempenaere” krijgen we een aardig beeld van het Land van Waes aan het einde van de 16e eeuw en van de moeilijke tijden voor met name de boerenbevolking. In die periode werd de streek door verschillende legers en bendes getroffen. De gevolgen waren berovingen, plunderingen, brandstichting en slaan van de bevolking. Maar ook de magistraat eiste veel van de boeren. Zij moesten voedsel maar ook paarden afstaan. Hoewel de boeren dat niet altijd zonder slag of stoot toestonden.

1572

September

“Den 29 kwamen de geuzen te voet en te peerde zwieren omtrent Moerbeke, Stekene en Axel, en die van Audenaerde verbrandden eenige hofsteden omtrent die stad”.

1576

Juni

“De geuzen kwamen (den 22) ook met sloepen te lande, in het Land van Waes, en verbrandden vele huizen en roofden vele beesten, zoo dat men dikwijls de klokken trok”.

October

“Op dezen dag (den 24), zoo steken de Spanjaerds Haesdonck in brande, als ook eenige huizen te Beveren, by Antwerpen”.

1577

July

“Ten zelfden dage (21), omtrent den 8 uren ’s morgens, versmoerde met menschen en beesten, in het Land van Waes, omtrent Antwerpen, eene plaetse genaemd Messenbroek, en de regen en wind deden groote schade aen de zeekanten”.

1578

24 February

“Welk land, toen de catholieke godsdienst bloeide, zeer gelukkig was. Maer nu met oorlog, armoede, inlandsche beroerten, roof, brand en moord vervuld was”.

Maart

“Den 21 kwamen binnen deze stad (Gent)eenige vaendelen voertvolk, hetwelk in het Land van Waes aengenomen was, en werd gevolgd door vele andere benden, die alle bij de borgers gelegd werden”.

September

“Den 2 brachten onse soldaten, met vele wagenen, den huisraed en de kerkgewaden binnen, die zy in het Nonnenklosster te Waesmunster geroofd hadden”.

1579

Februari

“Men hoorde (den 16) ook niets anders als dat de boeren, in het Land van Waes, Aelst en andere plaetsen, vele soldaten dood geslaan hadden, om hunne ongebonden moedwilligheid, door dewelke zij de landsingezetenen plaegden”.

Maart/april

“Den 27 werd nog eens verkondigd ……, ook dat de boeren al de granen die zy hadden, in de stad (=Gendt) moesten brengen, ….”.

Mei

“Den 15 en volgenden dagen, zijn in groot getal, op het stadhuis verschenen, de ballius van …., het Land van Waes ….er is hun al te samen bevolen scherpe wacht te houden tegen de vyanden, en dat zy de soldaten op de dorpen komende, zouden moeten aenveerden, en aen dezelve den kost, die de boeren aten, met drie kannen bier, daegs geven, zonder meer, en dat maer voor twee dagen. Bij aldien de soldaten met geweld meer wilden hebben, zoo zouden de boeren mogen de klokke trekken, en de soldaten met geweld verdrijven, tot welken einde zoo zy te kort kwamen, men aen hen bijstand uit deze stad (Gent) zenden zou”.

Juni

“Daar zij de boeren grooten overlast deden”. “Zij deden veel kwaed op het land, vele schoone pachthoven verbrandende. Zij roofden en plonderden alles, en spanden de peerden uit van de arme akkerlieden, om met dezelve, alles wat zij noodig of geroofd hadden, naer het leger te voeren”.

Juli

“Ruiters en het voetvolk, dat de boerenhuizen beroofd en de groene vruchten van den akker gemaid hadden”. “Deden zij zich van de boeren tracteren, of zouden alles verderven en verbranden; ondertusschen, plaegden en sloegen zij de arme boeren, die niet konden werken in hun oogst”. “Alderhande schade aen de ingezeteten des lands toetebrengen”.

Augustus

“Werden bij last van het magistraat, al de neastgelegen boeren belast hunnen granen in de stad te brengen, op verdringinge van hunnen woonsteden aftebranden”. “Zij dreigden de huizen der gevluchte boeren, zoo zij niet wederkeerden, en hun geld gaven, te verbranden; en toen zij wederkeerden, zoo beroofden zij dezelve van al hunnen kleederen”. “Geroofde goederen der arme landlieden: de landslieden werden van alle zyden jammerlyk geplaegd; dus werden hun vruchten verdorven, hunnen beesten weggedreven, en zy geslagen en gebrandschat”.

October

“Gevluchte boeren, die hun geld en goederen afgenomen”.

“Dat zij binnen 14 dagen hunnen gedorschte en ongedorschte granen, in stad brengen moesten”.

December

“Ondertusschen wilt ons magistraat, dat die arme boeren den 5e penning voor het jaar 1578 betalen”. “Zoo werden de boeren van alle zyden geplaegd en het land verdorven, en alle etelyke waren werden duer; zoo dat men den rogge, die men placht te hebben voor tien schellingen grooten, nu moet twintig betalen”.

1580

Januari

“Zoo men zien kon aen zoo veel steden en sterkten die zy met inwooners en landbouwers, door het zweerd en vuer, om den religie wille, vernield en verwoesd hadden”.

Februari

“De boeren in alle manieren plagende”. “Soldaten doende naar gewoonte allen overlast aan de boeren, beroovende en soms uit baldadigheid de neuzen en ooren van de borgers en boeren”. “Zoo dat dat ingezetenen, nu have en erveloos in groote armoede liepen doolen”.

Maart

“Vele catholieke borgers, vertrokken uit hun eigen wille”.

April

“Op dezen tyd brachten de boeren van alle kanten alles wat zij konden voeren of dragen naer de stad…..”. “Door het geheele Land van Waes alle rooveryen en moedwilligheden bedrijvende en alles verdervende”. “Roovende en brandende alles daer zij omtrent kwamen”.

Mei

“Zoo dat boeren met hunne beesten zich op de vlucht begaven en hunnen noodruft in verholen plaetsen verbergden”. “Schendende de vrouwen en dochters, slaende de arme boeren, somwijlen de huizen in brande stekende, verbrand hebben de hofstede”. “Jagende de boeren eenen grooten schrik aen, zoo dat zij overhoop kwamen gevlucht, drijvende hunnen beesten in de kooren stukken, zoo dat alles afgeeeten en gepletterd werd, zonder dat de eigenaren zulks dierven beletten”.

Juni

“Men zag de vlammen af- en op gaen van de dorpen die ons volk in brand gesteken had”.

“Schotten, Engelschen en Franschen, begonnen die prochien af te loopen: die van het Land van Waes”. “De boeren namen van alle kanten de vlucht”

Juli

“Al waer de leeftocht zeer scaers was: zoo dat de boter 11 tot 12 stuivers het pond, en een ei een groote geldt”. “De boeren dierven nit meer in hunnen huizen blyven, maar sliepen in kanten en hagen, zoo dat er vele door ongemak en armoede, van den buikloop stierven”. “Dierven de boeren hunne vruchten niet opdoen”.

September

“Dus werden al deze goederen, toebehoorende de abdij van Sint Pieters, verkocht, uitgenomen de leenen. De boeren die deze landen aen den abt gepacht hadden, werden uit hun gebruik gezet, zonder eenige vorm van rechte, anders als dat de Geuzen zeiden dat de Catholyken meester zijnde, zulks tegen hen eerst gedaen hadden”.

October

“Den 18 werd bij last van het magistraat verkondigt, een ordonnantie nopens de betalinge van den 5en penning, voor denwelken de boeren vastgezet, gedagvaerd en dagelijks beschreven werden, en het was niet genoeg dat die arme menschen met den honger, oorlog en peste, die dagelijks toenam, belast werden, maer men had aen den prins van Oranje, toen hij nog lest in deze stad was, ingewilligd de betalinge van den vijfden penning, voor het loopende jaar 1580”.

1581

January

“Den 12 roofden de vyanden….eenige koeien…… en staken… eenige huizen in brant … “.

Maert

“…. en namen de boeren hun graen af … “.

Mei

“Den 3 …. werd te Antwerpen den catholyken godsdienst geschort ….. werden de priesters en religieuzen verdreven …. “.

Den 12 roofden de Malcontenten te Merelbeke vele koeien, niet tegenstaende de boeren van deze prochie en andere overeen gekomen waren te betalen eene zekere somme gelds te maende, en daerdoor te gunsten, deze hunne beesten thuis gelaten hadden, en schoon de boerinnen met grooten arbeid gekomen waren om dezelve weder te krijgen … “.

“Den 19 namen de Malcontenten te Zwynaerde alles wat de boeren ter merkt brachten, kwetsten eenen ouden man van 60 jaren gevaerlijk en namen verscheiden peerden mede”.

“Den 30 en 31 bevond men dat de vijanden, gebroken hebbende de sloten van de hekkens, uit de weiden ….. , gestolen hadden”.

Augustus

“Den 7 …. zij hebben binnen deze weke, opde voornoemde prochien, vele peerden genomen, en op de boeren, die hen volgden om hunnen peerden wederom te hebben, geschoten; sommige dooden zy, andere kwetsten zy zwaerlijk …. “.

September

“Den 14 …. Alzoo roofden ook de Malcontenten … vele beesten, …. , roofden en stroopten het heele land door”.

October

“Den 14 …. het heele Staten leger …. overal groote schade doende, zoo dat de boeren met hunnen huisraed, beesten enz., binnen de stad (= Gendt) kwamen”.

“Den 19 …. kwamen de boeren gevlucht voor onze soldaten, die hun dikwijls koeien, peerden, graen, huisraed en kleederen afnamen, roovende en stroopende ook in het Land ….”.

November

“Den 15 …. zoo vluchtten de boeren, om bevrijd te wezen van het geweld der fransche ruyters”.

“Den 26 …. onder Franschen lichtveerdigheid en trouwelooze wreedheid …. dat zij deeze ellendige landen, met stelen, rooven, plunderen en moorden verderven”.

December

“…. zulks deden ook onze Francoisen …. en stroopende in het Land …., zoo dat de boeren, zelfs achter latende vrouw en kinderen en hunnen beesten, …. kwamen gevlucht”.

1582

February

“Den 2 roofden de vyanden nog door geheel het Land ….”.

April

“Den 9 vertrok het legere …. zoo dat deingezetenen van aldaer, met al hunne goederen, gevlucht kwamen, want onze soldaten, namentlijk de Francoisen, lieten niets ongeraekt, vangende, slaende en smytende de boeren, verkrachtende hunnen vrouwen en dochters”. ‘˜Zij verbrandden …. eenige hutten en schuren …. , vele hofsteden”.

1583

January

“Den 9 …. Den armoede was te lande heel groot, en vele menschen stierven van honger”.

“Den 24 trok een deel van onze bezetting naer Lokeren en daer omtrent, waer de boeren den dijk, die eergisteren geopend was, hadden gestopt”.

“Den 27 trokken eenige soldaten naar het Land van Waes; ondertusschen was de hertog van Alencon, met vele ruiters, te Dendermonde gekomen, en dede de boeren van het Land van Waes en daer omtrent, den leeftocht brengen, op straffe van hunnen huizen te doen verbranden, zoo dat de kooplieden niet dierven reizen, ende boeren van alle zyden vluchtten voor de Francoisen, die twee dagen nadezen, met vele peerden, te Lokeren kwamen, en roofden Zele, een prochie bij Dendermonde”.

February

“Den 7 …. Middelertijd is aen Dendermonde en Vilvoorde te verzekeren toegestaen, dat zoo haest zyne Majesteit, dezelve verlatende, naer Brussel zal getrokken zijn, zijn leger van nooddruft zal voorzien worden, opdat het Land van Waes en de Vier Ambachten, by dit middel, zouden bevrijd zijn van de strooperyen der hongerige Francoisen”.

Maert

“Den 24 …. waer vele menschen van honger en koude stierven, want het was een felle winter, te lande was de ellende niet minder. Het Land dat voordezen 30 ponden grooten verkocht werd, gold niet meer als twee of drie ponden grooten, ….”.

Juny

“Den 25 werd uitgeroepen, dat de boeren, vry en gerustelijk, hunnen vruchten zouden mogen maeien, mits men om hen tegen de vyanden te bedekken, eenige ruiters te velde zenden zou”.

October

“…… de mate (zout) werd verkocht 12 stuivers, alzoo rees ook de prijs van de tarwe, want die men placht te koopen by betere tyden om 16, werd nu 30 schellingen verkocht, zoo rees ook de prijs van zout en zeepe en andere dagelijksche noodzakelijkheden”.

November

“De 2 werden de wagens van de boeren en voerlieden geprest, by ordonnantie van de magistraat, en trokken ettelyke honderden, onder het geleide van eenige ruiters ….. en hadden ….. daer omtrent, al het graen en andere etelyke waren uit de huizen en schueren, en brachten het binnen deze stad, de ruiters kregen hun deel daer af, ….”.

1584

February

“Den 27 trokken vele boeren, onder het beleid van onze ruiters naer hunne pachtgoederen, om van daer te halen het hooi, strooi en gras dat zy konden vinden, om hunnen beesten alhier te voorzien”.

Maart

“Den 19 (daags na de wapenstilstand) en de volgende dagen, gingen de boeren en borgers hunnen goederen en pachthoven buiten de stad bezien”.

“Den 31 werd aen de soldaten verboden, dat zy aen de boeren, die op het land gingen, hunnen spyze niet zouden ontnemen, noch de huizen breken, zoo zy plachten te doen, by oogluikinge van het magistraat, ….”.

Mei

“…. en alle etelyke ware werd ongemeen duer; een pond boter dat men placht voor 7 grooten te koopen, koste nu 17 stuivers; de kaes was’er niet, en het koorn rees dagelijks in prijs”.

Augustus

“….. want niet alleenlijk het koorn ontbrak ‘˜er, maer alderhande eetware, zoo dat sommige peerden gedood worden, om de menschen hongerigen buik te verzaden; in plaetse van boter gebruikten velen lijnzaed of raepzaatolie, zoo dat de Catholyken niet zonder rede met ons spotten, als met degenen, die in den vasten zonder onderscheid, vleesch, eieren, boter en kaes plachten te eten, en nu buiten den vasten moesten gedoen met een stuk droog brood en wat look of ajuin, zijnde het brood van de bakkers nog gemengeld met boekweid, en andere vuiligheid …. en de beste borgers drinken slecht bier, want de hope en gerst ontbreken om goed bier te brouwen, ….”.

“Den 24 …. mits nu allen voorraed zeer verminderd was, zoo werd het graen schaerser gemeten dat te voren, en het brood van acht ponden op zeven ponden gebracht, zoo dat twee persoonen nu maer zoo veel broods kregen, als een alleen nodig had om te leven”.

October

“Op denzelfden dag (den 21) de prins van Parma, met zijn gevolg, gekomen zijnde te Stekene, in het Land van Waes, dede aldaer doorsteken eenen dijk, om van daer het rivierwater te brengen te Callooo, ten behoeve van zijn legere”.

“De 26 liet het magistraat, by aengeplakte brieven, weten aen al degenen die wilden gaen werken te Stekene, dat zy zouden hebben 2 guldens op de hand, en winnen 11 stuivers ’s daegs, daerenboven zou men hun goed logist bezorgen, en zy zouden vry zijn van alle tollen en lasten die op de etelyke waren gesteld werden, maar alzoo zich werden sommige boeren, by last van de magistraat, vastgenomen en daer naer toe gestuerd. De mensschen zochten daer niet te gaen, vreezende mits zy uitgemergeld waren door koude en vochtigheid, in doodelyke ziekten, als buikloop, enz. te vallen”.

Wanneer we dit allemaal lezen kunnen we voldoende redenen en ook argumenten aanhalen om te mogen veronderstellen dat de Hielen of zeker een aantal onder hen een ander en veiliger heenkomen zochten. Misschien beroofd van have en goed, hun boerderijen platgebrand. Of door de magistraten de pacht opgezegd, waardoor ze geen of nauwelijks nog land hadden om te bewerken. Wat we zeker weten is dat we vanaf het einde van de 16e eeuw nu ook Hielen gaan aantreffen buiten het Land van Waes, zoals Londerzeel en Sint Amands, of in de grotere Wase plaatsen zoals Lokeren.